Szkoła Podstawowa nr 4 im. Powstańców Styczniowych

Romuald Traugutt. Nieugięty bojownik straconej sprawy

Dyktatorskie rządy trzeciego wodza znacząco różniły się od poprzednich dwóch. Romuald Traugutt swoją funkcję sprawował nie przez kilka dni, ale kilka miesięcy - od października 1863 roku do kwietnia 1864. W przeciwieństwie do Mierosławskiego i Langiewicza władzę objął w momencie, gdy powstanie gasło. Nie uciekł też z kraju, jak jego poprzednicy, ale został aresztowany i stracony. I jeszcze jedno: Traugutt w rzeczywistości stworzył jednoosobowy rząd, co dawało mu pełnię władzy, ale nigdy oficjalnie nie tytułował się dyktatorem.  

Romuald Traugutt miał wówczas 38 lat i był doświadczonym żołnierzem. Karierę wojskową rozpoczął z końcem 1844 roku, zostając saperem w carskiej armii. Brał udział w kampaniach na Węgrzech i w Turcji. W 1862 roku, dosłużywszy się stopnia podpułkownika, zakończył przygodę z wojskiem i osiadł w swoich dobrach na Polesiu. Nie angażował się w działalność spiskową, a do powstania dołączył dopiero w kwietniu 1863 roku.  

W ciągu dwóch miesięcy wziął udział w siedmiu potyczkach, po części zakończonych zwycięstwem. W lipcu został zmuszony rozpuścić wyczerpany i przetrzebiony oddział, ale nie zamierzał rezygnować z udziału w zrywie. We wrześniu udał się do Paryża z misją poszukiwania wsparcia dla powstańców. Gdy wrócił do kraju, władze powstańcze były skłócone i niezdolne do współpracy, co wykorzystywali Rosjanie, skutecznie tłumiąc zryw. Wtedy powierzono Trauguttowi misję stworzenia nowego rządu.

W grudniu 1863 roku siły carskie w zaborze rosyjskim (Królestwo Polskie i wschodnie ziemie I Rzeczypospolitej bezpośrednio włączone do Rosji) wzrosły do 400 tys. ludzi. Oznaczało to przewagę Rosjan nad walczącymi powstańcami, w stosunku 40 do 1. W tej sytuacji prowadzona dotychczas z różnym powodzeniem walka partyzancka nie miała racji bytu. Traugutt rozpoczął proces reorganizacji armii i administracji. Pragnął, aby powstanie przetrwało do wiosny następnego roku, ponieważ liczył, że wówczas pomocy udzieli mu Francja. 

Nie doczekał. Został aresztowany w kwietniu 1864 roku i powieszony cztery miesiące później na stokach Cytadeli Warszawskiej.